Cây Bách Bộ (Dây Đẹt Ác, dây ba mươi, Stemona tuberosa Lour.)

Cây Bách Bộ (tên khoa học: Stemona tuberosa Lour.) là một loài thực vật thuộc họ Bách Bộ (Stemonaceae), có nguồn gốc và phân bố rộng rãi ở Việt Nam. Đây là một trong những cây thuốc quý, được sử dụng từ lâu đời trong y học cổ truyền Việt Nam với nhiều công dụng quan trọng.

Đặc Điểm Tự Nhiên

• Bách Bộ là một loại cây dây leo, thân nhỏ, có thể dài từ 6-8 mét hoặc hơn.
• Lá đơn, mọc đối, hình trái tim, gân lá nổi rõ trên mặt lá với 6-8 gân phụ chạy dọc từ cuống lá đến đỉnh lá.
• Hoa to, màu vàng đỏ, mọc ở kẽ lá, cụm hoa gồm 1-2 hoa.
• Quả nang, hình trứng, mang từ 5-8 hạt.
• Đặc trưng là phần rễ củ mập, hình trụ, mọc thành khóm dày đạt từ 10-30 củ, thậm chí lên đến 100 củ. Rễ
• dài 15-20 cm, đường kính 1,5-2 cm, màu trắng ngả vàng, vị ngọt hậu đắng.

Phân Bố Và Thu Hái

Cây Bách Bộ mọc hoang ở nhiều nơi trên đất nước Việt Nam, đặc biệt là các tỉnh phía Bắc như Hà Nội, Hòa Bình, Bắc Cạn, Thái Nguyên,… Rễ củ được thu hái vào mùa thu hoặc đông, sau đó rửa sạch và phơi hoặc sấy khô để bảo quản dược liệu.

Thành Phần Hóa Học

Trong rễ Bách Bộ, các nhà khoa học đã tìm thấy nhiều alkaloid quan trọng như:

• Stemonin (0,18%): Hoạt chất chính, có tinh thể hình kim, vị đắng, điểm chảy 160°C.
• Tuberstemonin, Stemonidin, Paipunin, Sinostemonin,…

Ngoài ra, còn chứa glucid (2,3%), lipid (0,83%), protein (9%), và một số acid hữu cơ khác.

Tác Dụng Dược Lý

1. Tác dụng chữa ho

• Hoạt chất Stemonin có tác dụng làm giảm tính hưng phấn của trung khu hô hấp ở động vật, ức chế phản xạ ho.
• Theo nghiên cứu của Bác sĩ Diệp Đình Thiện (Trung Quốc), dùng Bách Bộ chữa bệnh lao hạch cho kết quả tốt với 85% hiệu quả giảm ho.
• Nghiên cứu của Đặng Tường Vinh (1966) cho thấy dùng Bách Bộ kết hợp với các vị thuốc khác đã điều trị hiệu quả 93 ca lao phổi có hang.

2. Tác dụng sát trùng và chữa giun

• Dung dịch Stemonin 0,15% có tác dụng làm tê liệt giun sau 5-10 phút.
• Dung dịch Bách Bộ 10% trong rượu 70° có tác dụng diệt rận, rệp, và nhiều loài côn trùng khác với hiệu quả 100%.
• Trong thời kỳ kháng chiến, cao nước Bách Bộ được sử dụng để tẩy giun rất hiệu quả với liều dùng 3 thìa cà phê/lần.

3. Tác dụng kháng khuẩn

Các nghiên cứu đã chứng minh Bách Bộ có tác dụng sát khuẩn đối với vi khuẩn trong ruột già, kháng vi khuẩn gây bệnh lỵ và phó thương hàn.

Liều Dùng Và Cách Sử Dụng

• Chữa giun: Sắc rễ Bách Bộ 7-10g/lần, uống vào sáng sớm lúc đói, trong 5 ngày liên tiếp.
• Diệt ruồi: Sắc Bách Bộ, thêm ít đường, để ở nơi thu hút ruồi.
• Diệt bọ gậy: Dung dịch 5% có thể diệt 100% bọ gậy.
• Chữa giun kim: 40g Bách Bộ tươi (20g khô), sắc với 200ml nước còn 30ml, bơm vào hậu môn, giữ 20 phút, liên tục 10-12 ngày.

Ứng Dụng Trong Y Học Cổ Truyền

Trong y học cổ truyền, vị thuốc Bách Bộ được sử dụng để:

• Chữa ho dữ dội, ho lâu năm, ho lao.
• Trị nuốt phải đồng tiền.
• Chữa phù, vàng da toàn thân.
• Trị các loại côn trùng vào lỗ tai.
• Diệt rận, rệp, bọ chét trên quần áo.
• Trị giun kim, giun đũa.
• Chữa các chứng ho do hư chứng, ho do cảm mạo, ngứa họng,…
• Trị lao phổi có hang, ho do lao phổi, ho do phế nhiệt.
• Chữa ho gà, suyễn, viêm khí quản mãn tính.
• …

Một số bài thuốc kinh nghiệm điển hình như

• Trị ho dữ dội: Dùng rễ Bách Bộ, Gừng sống, giã lấy nước, hai vị bằng nhau, sắc uống 2 chén.
• Trị nuốt phải đồng tiền: Dùng 160g rễ Bách Bộ, 640g rượu, ngâm một đêm, uống mỗi lần 1 tô, ngày 3 lần.
• Trị ho lâu năm: Bách Bộ 20 cân, giã vắt nước, sắc lại cho dẻo quánh, mỗi lần uống 1 muỗng canh, ngày 3 lần.
• Trị giun kim: Bách Bộ 40g, sắc còn 10-20ml thụt vào hậu môn trước khi ngủ, liên tục 2-3 đêm.
• Trị chí, rận, bọ chét: Bách Bộ 120g, ngâm với 1 lít cồn, sau 24 giờ sức ở ngoài da.

Bách Bộ là một loài cây thuốc quý, được sử dụng rộng rãi trong y học cổ truyền Việt Nam với nhiều công dụng quan trọng, đặc biệt là chữa ho, chữa giun, diệt côn trùng và kháng khuẩn. Việc khai thác và bảo tồn nguồn gen Bách Bộ là vô cùng cần thiết để phục vụ nhu cầu chăm sóc sức khỏe của nhân dân.