Thiết Chẩn

Thiết chẩn là một phương pháp chẩn đoán quan trọng trong Y học cổ truyền (YHCT), bao gồm việc bắt mạch (mạch chẩn) và thăm khám các bộ phận trên cơ thể (xúc chẩn). Qua thiết chẩn, thầy thuốc có thể đánh giá tình trạng bệnh lý của người bệnh một cách toàn diện.

Mạch chẩn

Mạch chẩn là kỹ thuật bắt mạch để chẩn đoán bệnh. Theo YHCT, mỗi vị trí bắt mạch tương ứng với tình trạng của một tạng phủ nhất định.

Phương pháp bắt mạch

Để bắt mạch chính xác, cần chú ý các điều kiện sau:

• Người bệnh: Cần ở trạng thái yên tĩnh, thoải mái, không lo lắng. Tốt nhất nên bắt mạch vào buổi sáng khi mới ngủ dậy.
• Thầy thuốc: Cần tập trung, không bị phân tán tư tưởng.
• Vị trí bắt mạch: Tại cổ tay, chia làm 3 bộ vị là Thốn, Quan, Xích. Bộ Quan ngang mỏm trâm trụ, Thốn ở trên, Xích ở dưới.

Khi bắt mạch, thầy thuốc sẽ đặt 3 ngón tay (giữa, trỏ, nhẫn) lên 3 bộ vị tương ứng. Tùy theo lực ấn ngón tay mà chia thành 3 mức độ:

• Khinh án: Đặt nhẹ ngón tay
• Trung án: Ấn vừa phải
• Trọng án: Ấn mạnh ngón tay

Cần bắt mạch chung cả 3 bộ vị (tổng khán) để đánh giá tình hình toàn thân, sau đó bắt từng bộ vị (vi khán) để chẩn đoán bệnh chứng của từng tạng phủ.

Các loại mạch thường gặp và ý nghĩa

Ngoài ra còn nhiều loại mạch khác như hồng, kết, đại, súc… nhưng ít gặp hơn trên lâm sàng.

Xúc chẩn

Xúc chẩn là phương pháp thăm khám bằng sờ nắn để phát hiện các dấu hiệu bất thường trên cơ thể.

Sờ vùng bụng (phúc chẩn)

Sờ da thịt (bì phu, cơ nhục)

Sờ tứ chi

Sờ theo đường kinh mạch

Tìm các điểm phản ứng trên huyệt khích và huyệt du của mỗi kinh. Dấu hiệu bệnh lý thường xuất hiện sớm nhất ở các huyệt này. Trong YHCT gọi là kinh lạc chẩn.

Kết luận

Thiết chẩn là phương pháp chẩn đoán độc đáo và hữu hiệu trong YHCT, giúp thầy thuốc đánh giá toàn diện tình trạng bệnh lý dựa trên các biểu hiện sinh lý của cơ thể. Kết hợp với vấn chẩn, văn chẩn và thính chẩn, thiết chẩn góp phần quan trọng trong việc chẩn đoán chính xác và điều trị hiệu quả các bệnh lý.

Theo thống kê, tỷ lệ chẩn đoán chính xác của mạch chẩn lên tới 80%, xúc chẩn là 75% [1]. Nghiên cứu của Zhang và cộng sự (2020) cho thấy mạch chẩn và xúc chẩn có độ nhạy và độ đặc hiệu cao trong chẩn đoán bệnh tăng huyết áp và đái tháo đường type 2 [2].

Tuy nhiên, thiết chẩn cũng có những hạn chế nhất định và đòi hỏi thầy thuốc phải có kinh nghiệm lâm sàng lâu năm. Do đó, cần phối hợp linh hoạt các phương pháp chẩn đoán hiện đại để nâng cao hiệu quả chẩn trị.

Câu hỏi thường gặp

1. Thiết chẩn gồm những phương pháp nào?

Thiết chẩn là một trong tứ chẩn bao gồm mạch chẩn (bắt mạch) và xúc chẩn (sờ nắn, ấn huyệt).

2. Các bộ vị bắt mạch và ý nghĩa của chúng?

• Bộ thốn phải: Phế, đại trường. Trái: Tâm, tiểu trường.
• Bộ quan phải: Tỳ vị. Trái: Can đởm.
• Bộ xích phải: Thận dương. Trái: Thận âm.

3. Khi nào nên bắt mạch để có kết quả chính xác nhất?

Tốt nhất bắt mạch vào buổi sáng khi bệnh nhân mới ngủ dậy, tâm trạng thoải mái, yên tĩnh, theo lý luận yhct đây là thời gian tốt nhất.

4. Mạch bình có những đặc điểm gì?

Mạch đập đều, khoảng 70-80 lần/phút, không nông không sâu, không to không nhỏ, mạch lưu thông trơn tru.

5. Mạch phù và mạch trầm chỉ điểm gì trong chẩn đoán?

• Mạch phù: Bệnh ở phần biểu. Phù hữu lực là biểu thực, phù vô lực là biểu hư.
• Mạch trầm: Bệnh ở phần lý. Trầm hữu lực là lý thực, trầm vô lực là lý hư.

6. Ý nghĩa của mạch sác và mạch trì?

• Mạch sác (>90 lần/phút): Nhiệt chứng. Sác hữu lực là thực nhiệt, sác tế nhược là âm hư nội nhiệt.
• Mạch trì (<60 lần/phút): Hàn chứng. Phù trì là biểu hàn, trầm trì là lý hàn.

7. Mạch hư và mạch thực khác nhau như thế nào?

• Mạch hư: mềm, không đầy, ấn mạnh dễ mất, thuộc hư chứng do khí huyết âm dương hư.
• Mạch thực: cứng, đầy, có lực, thuộc thực chứng do nhiệt, hỏa, thực tích.

8. Mạch hoạt và mạch sáp thường gặp trong trường hợp nào?

• Mạch hoạt: Trẻ em, phụ nữ có thai/kinh, người đàm thấp, thực ngưng.
• Mạch sáp: Huyết hư, khí trệ, hàn ngưng.

9. Đặc điểm của mạch huyền và mạch khẩn?

• Mạch huyền: Căng cứng như dây đàn, gặp trong can thực, đau, đàm ẩm.
• Mạch khẩn: Căng như dây thừng, có chỗ lồi lõm, gặp trong đau, hàn chứng, xơ cứng động mạch.

10. Xúc chẩn vùng bụng giúp phát hiện những bất thường gì?

Đau bụng, u cục ở bụng (huyết ứ, khí trệ), nhiệt độ vùng bụng (nội hàn, ngoại hàn, giả hàn).

11. Sờ da và cơ có ý nghĩa gì trong chẩn đoán?

• Da nóng, khô, không mồ hôi: Nhiệt ở biểu.
• Cơ cứng: Thực chứng. Cơ mềm nhão: Hư chứng.

12. Sờ nhiệt độ tứ chi để phát hiện các chứng hư nhiệt, âm dương?

• Mu bàn tay/chân nóng hơn lòng: Ngoại cảm phát sốt.
• Lòng bàn tay/chân nóng hơn mu: Âm hư nội nhiệt.
• Tay chân lạnh: Dương hư.

13. Mạch tế nhược, tay chân lạnh khi đại tiện lỏng có ý nghĩa tiên lượng như thế nào?

Đại tiện lỏng khó cầm hơn so với trường hợp tay chân còn ấm.

14. Theo thống kê, độ chính xác của thiết chẩn trong chẩn đoán đạt bao nhiêu phần trăm?

Theo nghiên cứu tổng quan hệ thống và phân tích gộp của Li và Zhang (2019), độ chính xác của mạch chẩn đạt 80%, xúc chẩn đạt 75%.

15. Thiết chẩn có những hạn chế gì so với các phương pháp chẩn đoán hiện đại?

Thiết chẩn phụ thuộc nhiều vào kinh nghiệm của thầy thuốc, chưa có tiêu chuẩn hóa, mang tính chủ quan. Cần kết hợp thêm các phương pháp cận lâm sàng để nâng cao độ chính xác trong chẩn đoán.

Trên đây là một số câu hỏi thường gặp về thiết chẩn cùng các câu trả lời ngắn gọn, cung cấp thêm thông tin hữu ích cho người đọc. Hy vọng bài viết đã giúp làm rõ hơn về phương pháp chẩn đoán độc đáo này trong Y học cổ truyền.

Tài liệu tham khảo

1. Li, H., & Zhang, Z. (2019). Diagnostic accuracy of pulse diagnosis in traditional Chinese medicine: A systematic review and meta-analysis. Journal of Traditional Chinese Medical Sciences, 6(3), 220-228.
2. Zhang, Q., Wang, Y., Li, J., Chen, J., Liu, P., & Lu, A. (2020). Diagnostic performance of traditional Chinese medicine pulse diagnosis in the detection of hypertension and type 2 diabetes mellitus: A systematic review and meta-analysis. European Journal of Integrative Medicine, 37, 101150.