Bạch hoa xà (Plumbago zeylanica L)

Ngày cập nhật mới nhất: 11/02/2025

Bạch hoa xà (Plumbago zeylanica) là một loài thực vật thân thảo (herbaceous plant) có giá trị Dược Liệu quan trọng trong Y học cổ truyền. Với phytochemicals (các chất hóa thực vật) đa dạng, đặc biệt là naphthoquinone plumbagin, loài cây này được ứng dụng rộng rãi trong dân gian để điều trị các bệnh lý ngoài da.

Tuy nhiên, do đặc điểm hình thái dễ gây nhầm lẫn với các loài thực vật khác, việc phân loại thực vật (plant taxonomy) chính xác là cần thiết. Câu hỏi đặt ra là, những tác dụng dược lý cụ thể nào của Bạch hoa xà đã được chứng minh, và những lưu ý quan trọng nào cần được xem xét khi sử dụng các Bài thuốc từ loài cây này để đảm bảo an toàn và hiệu quả?

Tên gọi & Phân loại

Tên khoa học: Plumbago zeylanica L.
Họ: Plumbaginaceae (họ Đuôi công).
Tên khác: Đuôi công hoa trắng, Tiểu bạch hoa xà (ít dùng).
Phân biệt: Cần phân biệt với cây Bạch hoa xà thiệt thảo (Oldenlandia diffusa), thuộc họ Rubiaceae (Cà phê), có công dụng khác. Cây Plumbago indica (Xích hoa xà, Đuôi công hoa đỏ) cũng thuộc chi Plumbago nhưng có hoa màu đỏ.

Mô Tả Thực Vật

Dạng sống	Cây thảo, sống nhiều năm, chiều cao trung bình từ 30 đến 60 cm, đôi khi có thể cao hơn trong điều kiện lý tưởng.
Thân	Thân nhẵn, có nhiều khía dọc mảnh (rãnh dọc), các đốt thân thường có màu đỏ tía đặc trưng.
Lá	Mọc so le. Hình dạng: Hình trứng hoặc bầu dục thuôn. Đầu lá nhọn. Mép lá lượn sóng nhẹ. Bề mặt lá nhẵn, tuy nhiên, có thể hơi nhăn nheo. Cuống lá ôm vào thân.
Cụm hoa	Cụm hoa dạng bông, mọc ở ngọn cành.
Hoa	Màu trắng đặc trưng. Đài hoa hình trụ, có lông dính. Lông này giúp cây bám vào động vật để phát tán quả. Tràng hoa dài gấp đôi đài hoa.
Quả	Thường lép (không phát triển đầy đủ hạt).

Bộ Phận Dùng & Thu Hái

Bộ phận dùng: Toàn cây (thân, lá, rễ), đặc biệt là rễ.
Thu hái:
- Rễ: Thu hoạch quanh năm. Đào rễ, rửa sạch đất cát, cắt thành đoạn ngắn, phơi hoặc sấy khô.
- Lá: Thường dùng tươi.

Thành Phần Hóa Học

Bạch hoa xà chứa nhiều hợp chất hóa học có hoạt tính sinh học, trong đó đáng chú ý nhất là:

Naphthoquinones	Plumbagin (2-methyl-5-hydroxy-1,4-naphthoquinone): Đây là thành phần chính, chiếm hàm lượng cao nhất trong rễ, và là hoạt chất quan trọng tạo nên dược tính của cây. Plumbagin có nhiều nghiên cứu chứng minh hoạt tính chống viêm, kháng khuẩn, chống oxy hóa và chống ung thư. Biplumbagin: Một dimer của plumbagin. Chloroplumbagin. Maritinone. 3,3′-Biplumbagin Elliptinone Zeylanone Isozeylanone
Coumarins	Seselin. Xanthyletin. Suberosin.
Các acid hữu cơ	Acid plumbagic (có trong lá). Acid vanillic. Acid cinnamic. Isoshinanolone.
Các thành phần khác	Các Flavonoid, steroid, saponin, tannin cũng được tìm thấy trong cây.

Dược Lý & Công Dụng

Theo Y Học Cổ Truyền

Tính vị: Vị cay, tính ấm (một số tài liệu ghi tính mát).
Quy kinh: Vào các kinh Can, kinh Tỳ, kinh Phế.
Công năng: Hoạt huyết hóa ứ, tán kết tiêu thũng, khu phong trừ thấp, giảm đau.

Theo Y Học Hiện Đại (dựa trên nghiên cứu)

Tác dụng	Mô tả	Ví dụ (nếu có)
Chống viêm	Plumbagin ức chế các enzyme gây viêm như cyclooxygenase (COX) và lipoxygenase (LOX), từ đó giảm sản xuất các chất trung gian gây viêm như prostaglandin và leukotriene.	Ví dụ: Nghiên cứu trên chuột cho thấy plumbagin giảm sưng tấy ở mô hình viêm khớp.
Giảm đau	Tác dụng giảm đau có thể liên quan đến khả năng chống viêm và tác động lên hệ thần kinh.	Ví dụ: Dùng ngoài để xoa bóp giảm đau khớp, đau cơ.
Kháng khuẩn	Plumbagin có hoạt tính kháng khuẩn đối với một số chủng vi khuẩn Gram dương và Gram âm.	Ví dụ: Có thể dùng để hỗ trợ điều trị các bệnh nhiễm trùng da.
Chống oxy hóa	Plumbagin và các hợp chất khác trong Bạch hoa xà có khả năng trung hòa các gốc tự do, bảo vệ tế bào khỏi tổn thương do stress oxy hóa.
Tác dụng trên hệ tiêu hoá	Có thể sử dụng trong một số trường hợp rối loạn tiêu hóa.
Chống ung thư	Nhiều nghiên cứu in vitro (trên tế bào) và in vivo (trên động vật) cho thấy plumbagin có khả năng ức chế sự phát triển của tế bào ung thư, gây chết tế bào theo chương trình (apoptosis) và ngăn chặn sự di căn. Tuy nhiên, cần thêm nhiều nghiên cứu lâm sàng trên người.

Cách Dùng & Liều Dùng

Dùng trong (Uống)

- Sắc nước: 4-12g rễ khô sắc uống. Có thể phối hợp với các Vị thuốc khác tùy theo bài thuốc.
- Ngâm rượu: Rễ Bạch hoa xà ngâm rượu dùng để xoa bóp bên ngoài.

Dùng ngoài

- Giã đắp: Lá tươi giã nát, đắp lên vùng da bị bệnh (herpes, nhọt, bong gân). Lưu ý: Không đắp quá 30 phút để tránh kích ứng da.
- Nấu nước rửa: Dùng lá hoặc rễ nấu nước để rửa vết thương, mụn nhọt.

Lưu Ý & Thận Trọng

Kích ứng da: Lá tươi có thể gây kích ứng da, phồng rộp nếu đắp quá lâu. Khi bị phồng rộp, rửa sạch bằng dung dịch acid boric loãng.
Phụ nữ có thai: Không dùng Bạch hoa xà cho phụ nữ có thai vì có thể gây sảy thai (do tác dụng hoạt huyết).
Tương tác thuốc: Cần thận trọng khi dùng chung với các thuốc chống đông máu, thuốc điều trị tiểu đường (vì Bạch hoa xà có thể ảnh hưởng đến đường huyết).

Nghiên Cứu Khoa Học

Nhiều nghiên cứu đã được thực hiện để đánh giá hoạt tính sinh học của Bạch hoa xà và plumbagin:

Nghiên cứu về tác dụng chống viêm: Kuo SC, et al. Plumbagin inhibits lipopolysaccharide-induced inflammatory responses in RAW 264.7 macrophages. Am J Chin Med. 2006;34(5):863-74.
Nghiên cứu về tác dụng chống ung thư: Srinivas P, et al. Plumbagin induces apoptosis in human cervical cancer cells through modulation of the Bcl-2/Bax ratio and caspase-3 activation. Mol Carcinog. 2004;40(1):48-58.
Nghiên cứu kháng khuẩn: Didry N, et al. Activity of anthraquinonic and naphthoquinonic compounds on oral bacteria. Pharmazie. 1994;49(9):681-3.

Bạch hoa xà (Plumbago zeylanica) là một vị thuốc quý trong y học cổ truyền và có tiềm năng lớn trong y học hiện đại. Hoạt chất plumbagin là yếu tố then chốt tạo nên nhiều tác dụng dược lý của cây. Tuy nhiên, cần sử dụng Bạch hoa xà một cách thận trọng và theo hướng dẫn của thầy thuốc để đảm bảo an toàn và hiệu quả.