Ba kích

Ba kích hay còn gọi là cây ruột gà, tên khoa học là Morinda officinalis, thuộc họ Cà phê (Rubiaceae). Đây là một loại Dược Liệu quý, được sử dụng phổ biến trong y học cổ truyền phương Đông để bồi bổ cơ thể, tăng cường sinh lực.

Đặc điểm thực vật học

Ba kích là cây thảo sống lâu năm, có thân quấn dài có thể lên tới hàng mét. Cây có một số đặc điểm nổi bật như:

• Thân non màu tím, có lông, về sau nhẵn và có cạnh.
• Lá mọc đối, hình mũi mác hoặc bầu dục, kích thước 6-14 × 2,5-6 cm, có lông.
• Hoa mọc thành cụm ở đầu cành, ban đầu màu trắng, sau chuyển vàng.
• Quả hình cầu, khi chín có màu đỏ.
• Rễ hình trụ tròn hoặc hơi dẹt, dài trên 3 cm, đường kính trên 0,3 cm, bên ngoài màu nâu xám hoặc nâu nhạt.

Phần được sử dụng làm thuốc chính là rễ của cây Ba kích. Rễ thường được đào quanh năm, làm sạch, phơi hoặc sấy khô đến khi không dính tay. Đặc trưng của rễ Ba kích khô là có nhiều vết nứt ngang sâu tới lõi gỗ, trông giống như ruột gà, do đó cây có tên gọi khác là “ruột gà”.

Thành phần hóa học

Theo các nghiên cứu, rễ Ba kích chứa nhiều hợp chất có hoạt tính sinh học quan trọng như:

• Các hợp chất Iridoid glycoside: monotropein, asperuloside, asperuloside tetraacetate.
• Các hợp chất anthraquinone: physcion, rubiadin.
• Polysaccharide (mono và oligosaccharide).
• Các acid hữu cơ và một ít tinh dầu.

Trong đó, các hợp chất iridoid glycoside và anthraquinone được cho là đóng vai trò chính trong tác dụng dược lý của Ba kích.

Công dụng

Trong y học cổ truyền, Ba kích được sử dụng để điều trị nhiều bệnh lý khác nhau như:

• Rối loạn chức năng sinh dục: liệt dương, di tinh, lạnh tử cung, vô sinh.
• Rối loạn kinh nguyệt, đau bụng dưới.
• Đau nhức xương khớp do phong thấp.
• Suy nhược cơ thể, gân xương yếu.

Đặc biệt, y học cổ truyền Trung Quốc còn sử dụng Ba kích để điều trị bệnh loãng xương. Một số nghiên cứu cho thấy:

• Trên mô hình động vật bị loãng xương, chiết xuất Ba kích giúp tăng mật độ xương, cải thiện vi cấu trúc xương. [1]
• Thử nghiệm lâm sàng trên 60 phụ nữ mãn kinh cho thấy bổ sung Ba kích trong 6 tháng làm tăng đáng kể mật độ khoáng xương so với nhóm chứng. [2]

Ngoài ra, Ba kích còn thể hiện nhiều tác dụng sinh học tiềm năng khác như kháng viêm, kháng oxy hóa, tăng cường miễn dịch, chống trầm cảm… [3]

Liều dùng và lưu ý

Liều dùng Ba kích thường là 10-15g/ngày dưới dạng thuốc sắc hoặc cao. Cần lưu ý một số điểm sau:

• Không dùng cho người bị táo bón.
• Thận trọng khi dùng cho phụ nữ có thai và cho con bú.
• Nên tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi sử dụng.

Tóm lại, với sự kết hợp của nhiều hợp chất tự nhiên quý, Ba kích là một Vị thuốc đa tác dụng, đặc biệt có lợi cho sức khỏe sinh sản và xương khớp. Tuy nhiên, cần sử dụng đúng cách và có chỉ định của thầy thuốc để phát huy tối đa công dụng của cây thuốc quý này.

Câu hỏi thường gặp (FAQ)

1. Nguồn gốc của cây Ba kích là từ đâu?

Ba kích có nguồn gốc từ Trung Quốc, được trồng phổ biến ở các tỉnh như Quảng Đông, Quảng Tây, Vân Nam. Cây cũng được tìm thấy ở một số nước Đông Nam Á như Việt Nam, Thái Lan.

2. Thời điểm thu hái rễ Ba kích tốt nhất là khi nào?

Rễ Ba kích thường được thu hoạch vào mùa thu hoặc mùa đông, khi cây đã trưởng thành từ 3-4 năm tuổi. Đây là lúc hàm lượng hoạt chất trong rễ đạt cao nhất.

3. Ngoài rễ, các bộ phận khác của cây Ba kích có công dụng gì?

Lá và quả Ba kích cũng chứa một số hợp chất có hoạt tính sinh học như polysaccharide, Flavonoid. Tuy nhiên, công dụng và liều dùng của chúng chưa được nghiên cứu đầy đủ.

4. Hiệu quả của Ba kích trong điều trị vô sinh hiếm muộn như thế nào?

Một thử nghiệm lâm sàng trên 86 cặp vợ chồng hiếm muộn cho thấy bổ sung chiết xuất Ba kích trong 3 tháng giúp cải thiện chất lượng tinh trùng ở 61,8% nam giới và tăng tỷ lệ có thai lên 27,9% so với nhóm chứng.

5. Sử dụng Ba kích có thể gây ra tác dụng phụ gì?

Các tác dụng phụ thường gặp khi dùng Ba kích liều cao bao gồm: rối loạn tiêu hóa (buồn nôn, nôn, tiêu chảy), mất ngủ, tim đập nhanh. Cần thận trọng với phụ nữ có thai và cho con bú.

6. Ba kích có thể tương tác với những thuốc nào?

Ba kích có thể tương tác với một số thuốc như thuốc ức chế miễn dịch, thuốc chống đông máu, thuốc hạ đường huyết. Do đó, cần tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi sử dụng.

7. Giá trị xuất khẩu của Ba kích Việt Nam hàng năm là bao nhiêu?

Theo số liệu từ Hiệp hội Dược liệu Việt Nam, kim ngạch xuất khẩu Ba kích đạt khoảng 5-7 triệu USD/năm, chủ yếu sang thị trường Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản.

8. Những ai không nên sử dụng Ba kích?

Ba kích không thích hợp cho trẻ em dưới 12 tuổi, phụ nữ có thai và cho con bú. Người bị huyết áp thấp, rối loạn đông máu cũng cần thận trọng khi dùng.

9. Bảo quản rễ Ba kích khô đúng cách như thế nào?

Rễ Ba kích khô nên được bảo quản trong bao bì kín, tránh ánh sáng trực tiếp, nơi khô ráo, thoáng mát. Thời hạn sử dụng tối đa là 2-3 năm.

10. Nên uống Ba kích vào thời điểm nào trong ngày?

Thông thường, Ba kích được khuyến cáo uống vào buổi sáng sau khi ăn khoảng 30 phút, hoặc buổi tối trước khi đi ngủ. Nên chia liều ra 2-3 lần/ngày để cơ thể hấp thu tốt hơn.

11. Có thể kết hợp Ba kích với những thảo dược nào để tăng cường tác dụng?

Ba kích thường được kết hợp với một số vị thuốc đông y/y học cổ truyền khác như Thỏ ty tử, Ngũ vị tử, Đỗ trọng để bồi bổ thận dương, tăng cường sinh lý. Tuy nhiên, cần tham khảo ý kiến của thầy thuốc trước khi sử dụng.

12. Liều dùng Ba kích cho người cao tuổi là bao nhiêu?

Với người cao tuổi, liều dùng Ba kích thường được giảm xuống còn 5-10g/ngày, chia 2 lần. Cần theo dõi sát tình trạng sức khỏe và báo cáo với bác sĩ nếu có bất kỳ phản ứng bất thường nào.

13. Hiệu quả của Ba kích trong hỗ trợ điều trị trầm cảm như thế nào?

Một nghiên cứu trên chuột cho thấy chiết xuất từ vị thuốc Ba kích liều 50-200mg/kg có tác dụng chống trầm cảm tương đương với thuốc Fluoxetine, thông qua cơ chế gia tăng các monoamine như serotonin, dopamine trong não.

14. Sử dụng Ba kích có ảnh hưởng đến khả năng lái xe, vận hành máy móc không?

Ở một số người, Ba kích có thể gây ra tác dụng phụ như chóng mặt, buồn ngủ, từ đó ảnh hưởng đến khả năng tập trung và phản xạ. Vì vậy, cần thận trọng khi lái xe hoặc vận hành máy móc trong quá trình sử dụng.

15. Có thể dùng Ba kích cho phụ nữ cho con bú được không?

Chưa có đủ dữ liệu về sự an toàn của Ba kích đối với phụ nữ cho con bú. Các hợp chất trong Ba kích có thể đi qua sữa mẹ và ảnh hưởng đến trẻ. Do đó, tốt nhất nên tránh sử dụng trong giai đoạn này.

Tài liệu tham khảo

[1] Zhang et al. (2019). Morinda officinalis oligosaccharides improve bone loss in ovariectomized rats. Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine, 2019.

[2] Xu et al. (2020). The effect of Morinda officinalis on postmenopausal osteoporosis: A randomized controlled trial. Journal of Ethnopharmacology, 263, 113172.

[3] Han et al. (2021). Phytochemistry and pharmacological activities of Morinda officinalis How.: A review. Chinese Medicine, 16(1), 1-21.