Huyệt Thừa Khấp

Huyệt Thừa Khấp (承泣 – Chengqi – ST1), còn được biết đến với các tên gọi khác như Diên Liêu, Hề Huyệt, Khê Huyệt, là một huyệt vị đặc biệt quan trọng nằm trên vùng mặt, nổi bật với khả năng điều trị các chứng bệnh liên quan đến mắt.

Ý Nghĩa Tên Gọi

Tên gọi “Thừa Khấp” (Thừa: tiếp nhận, Khấp: khóc, nước mắt) đã phần nào hé lộ tác dụng cốt lõi của huyệt: tiếp nhận và điều hòa nước mắt, đặc biệt hiệu quả trong việc trị chứng chảy nước mắt khi gặp gió và hỗ trợ cầm nước mắt trong các bệnh lý như viêm túi lệ.

Nguồn gốc và Đặc Tính Nổi Bật

Xuất xứ

Huyệt Thừa Khấp được ghi nhận lần đầu tiên trong “Giáp Ất Kinh” (甲乙經 – Jia Yi Jing), một trong những bộ sách kinh điển và cổ xưa nhất về châm cứu, khẳng định giá trị lịch sử lâu đời của huyệt vị này.

Đặc tính

• Là huyệt đạo đầu tiên (huyệt số 1) trên đường Kinh Vị (Kinh Túc Dương Minh Vị). Điều này rất quan trọng vì theo lý luận YHCT, đường kinh Vị có nhánh đi lên vùng mắt, do đó tác động vào huyệt khởi đầu như Thừa Khấp có thể điều hòa khí huyết toàn kinh mạch, đặc biệt là phần đi qua mắt.
• Là huyệt giao hội của Kinh Vị với Mạch Dương Kiều và Mạch Nhâm. Sự giao hội này làm tăng thêm tầm quan trọng của huyệt, cho thấy nó là điểm nút điều hòa khí huyết của nhiều hệ thống kinh mạch khác nhau, ảnh hưởng đến cả phần dương (Dương Kiều) và phần âm (Nhâm Mạch) của cơ thể, đặc biệt là vùng đầu mặt.

Vị Trí Huyệt Thừa Khấp

Việc xác định chính xác vị trí huyệt là yếu tố then chốt để đảm bảo hiệu quả điều trị và an toàn. Huyệt Thừa Khấp tọa lạc tại một vị trí rất tinh tế trên khuôn mặt:

• Yêu cầu người bệnh nhìn thẳng về phía trước.
• Từ chính giữa con ngươi (đồng tử) kẻ một đường thẳng dọc xuống dưới.
• Huyệt nằm trên đường thẳng này, tại chỗ lõm trên bờ dưới của xương ổ mắt (infraorbital ridge).
• Khoảng cách từ bờ mi dưới xuống huyệt đo được khoảng 0,7 thốn (đơn vị đo lường trong YHCT, tương đối tùy theo kích thước cơ thể mỗi người).

Phân Tích Giải Phẫu Dưới Góc Nhìn Y Học Hiện Đại

Để hiểu sâu hơn về cơ chế tác động của huyệt Thừa Khấp, việc xem xét cấu trúc giải phẫu tại vị trí huyệt là rất cần thiết:

• Lớp nông: Ngay dưới da là cơ vòng mi (Orbicularis oculi muscle), cụ thể là phần giao giữa phần ổ mắt (orbital part) và phần mi (palpebral part) của cơ này. Cơ vòng mi đóng vai trò quan trọng trong việc nhắm mắt và điều tiết nước mắt.
• Lớp sâu: Sâu hơn là các cấu trúc liên quan trực tiếp đến vận động và chức năng của nhãn cầu, bao gồm cơ thẳng dưới (Inferior rectus muscle), cơ chéo bé (Inferior oblique muscle) và chính nhãn cầu (eyeball).
• Thần kinh:
  • • Vận động cơ: Các cơ tại vùng huyệt được chi phối bởi nhánh của dây thần kinh sọ não số VII (Thần kinh mặt – Facial nerve) cho cơ vòng mi và các nhánh của dây thần kinh sọ não số III (Thần kinh vận nhãn – Oculomotor nerve) cho cơ thẳng dưới và cơ chéo bé.
    • Cảm giác da: Vùng da tại huyệt Thừa Khấp nhận cảm giác từ nhánh của dây thần kinh sọ não số V (Thần kinh sinh ba – Trigeminal nerve), cụ thể là nhánh dưới ổ mắt (Infraorbital nerve).
• Mạch máu: Vùng này có mạng lưới mạch máu phong phú, bao gồm các nhánh của động mạch và tĩnh mạch mặt, động mạch dưới ổ mắt.

Sự hiện diện của các cấu trúc thần kinh và cơ quan trọng yếu này giải thích tại sao việc tác động vào huyệt Thừa Khấp lại có ảnh hưởng nhanh và rõ rệt đến các chức năng của mắt và vùng mặt lân cận.

Công Năng và Phạm Vi Điều Trị Theo Lý Luận Y Học Cổ Truyền

Theo các y văn cổ, huyệt Thừa Khấp có các tác dụng chính sau:

• Khu phong, tán tà: “Phong” và “Tà” trong YHCT thường chỉ các yếu tố gây bệnh từ bên ngoài (như gió, nhiệt) hoặc các yếu tố nội sinh gây rối loạn. Tác dụng này giúp làm giảm các triệu chứng như mắt đỏ, ngứa, chảy nước mắt do gió, viêm nhiễm cấp tính.
• Thanh nhiệt, tả hỏa: Đặc biệt hiệu quả với các chứng “nhiệt” hoặc “hỏa” ở kinh Vị hoặc Can Đởm ảnh hưởng lên mắt, biểu hiện qua triệu chứng mắt đỏ, sưng đau, cảm giác nóng rát, sợ ánh sáng.
• Minh mục: Đây là tác dụng tổng hợp, chỉ khả năng cải thiện thị lực, làm mắt sáng tỏ, giảm mỏi mệt, mờ yếu.

Từ những công năng này, huyệt Thừa Khấp được ứng dụng chủ trị hiệu quả cho nhiều bệnh lý về mắt, bao gồm:

1. Viêm nhiễm tại mắt: Viêm kết mạc cấp và mạn tính (Conjunctivitis), viêm giác mạc (Keratitis), viêm bờ mi, chắp, lẹo.
2. Rối loạn thị lực: Cận thị (Myopia), viễn thị (Hyperopia), loạn thị (Astigmatism), đặc biệt là các trường hợp mỏi mắt, suy giảm thị lực do điều tiết quá mức. Tại Triều Đông Y, qua khảo sát trên các bệnh nhân gặp vấn đề về điều tiết mắt, chúng tôi ghi nhận việc phối hợp châm cứu huyệt Thừa Khấp với các huyệt khác giúp cải thiện đáng kể triệu chứng nhìn mờ, khô mỏi mắt.
3. Bệnh lý thần kinh thị giác: Viêm thần kinh thị giác (Optic neuritis), teo dây thần kinh thị giác (Optic atrophy) (với vai trò hỗ trợ cải thiện triệu chứng và làm chậm tiến triển bệnh).
4. Các vấn đề khác: Liệt mặt (Bell’s palsy) gây hở mi, co giật cơ mặt quanh mắt, đau dây thần kinh sinh ba (nhánh mắt), chảy nước mắt sống, quáng gà.

Kỹ Thuật Châm Cứu và Day Bấm Huyệt Thừa Khấp

Việc tác động vào huyệt Thừa Khấp đòi hỏi kỹ thuật cao và sự cẩn trọng tối đa do vị trí gần nhãn cầu và nhiều mạch máu, thần kinh.

Châm cứu

• Tư thế bệnh nhân: Nằm ngửa, mắt nhìn thẳng lên trên (ngước mắt).
• Thao tác: Thầy thuốc dùng một ngón tay (thường là ngón trỏ hoặc ngón cái của tay không thuận) đặt nhẹ lên mi dưới, hơi đẩy nhẹ nhãn cầu lên trên để bộc lộ bờ dưới ổ mắt.
• Hướng kim: Châm kim thẳng góc hoặc hơi chếch xuống dưới, sát vào bờ dưới xương ổ mắt. Tuyệt đối không được châm hướng vào nhãn cầu.
• Độ sâu: Từ 0,1 đến 1 thốn, tùy thuộc vào kinh nghiệm của thầy thuốc và cảm giác đắc khí của bệnh nhân. Kinh nghiệm thực tiễn tại Triều Đông Y cho thấy độ sâu an toàn và hiệu quả thường dao động từ 0.3 – 0.5 thốn.
• Thủ pháp: Không vê kim (no manipulation) hoặc chỉ vê rất nhẹ nhàng sau khi kim đã vào đúng vị trí. Kích thích quá mạnh có thể gây tổn thương hoặc chảy máu.
• Cứu (Moxibustion): Tuyệt đối không cứu trực tiếp hoặc gián tiếp tại huyệt Thừa Khấp do nguy cơ tổn thương mắt và vùng da mặt mỏng manh.

Day bấm huyệt

• Đây là phương pháp an toàn hơn, có thể tự thực hiện hoặc nhờ người khác hỗ trợ để giảm mỏi mắt, khô mắt thông thường.
• Dùng đầu ngón tay (thường là ngón trỏ hoặc ngón giữa) đặt vào vị trí huyệt.
• Day nhẹ nhàng theo vòng tròn hoặc ấn giữ với một lực vừa phải, đủ cảm thấy tức nhẹ, tránh ấn quá mạnh gây đau hoặc khó chịu.
• Thời gian day bấm mỗi lần khoảng 3-4 phút, có thể lặp lại vài lần trong ngày, đặc biệt khi mắt mỏi mệt.

Lưu Ý An Toàn Cực Kỳ Quan Trọng

Nguy cơ chảy máu

Huyệt Thừa Khấp nằm ở vùng có nhiều mạch máu nhỏ, nên rất dễ gây chảy máu và tụ máu (bầm tím) sau khi châm.

Sau khi rút kim, cần dùng bông gòn khô, sạch ép chặt ngay vào vị trí châm ít nhất 1-2 phút để cầm máu và hạn chế bầm tím. Vết bầm tím nếu có thường tự tan hết sau 5-7 ngày mà không ảnh hưởng đến thị lực, nhưng cần thông báo trước cho bệnh nhân.

Nguy cơ tổn thương nhãn cầu

Đây là nguy cơ nghiêm trọng nhất. Việc châm sai hướng, sai độ sâu có thể gây tổn thương trực tiếp đến nhãn cầu. Do đó, chỉ những thầy thuốc có chuyên môn cao, giàu kinh nghiệm mới được phép thực hiện châm cứu huyệt này.

Phòng ngừa và xử trí tai biến (theo y văn cổ)

• Nếu châm cứu gây mờ mắt, giảm thị lực đột ngột, có thể cấp cứu bằng cách châm mạnh huyệt Nội Đình (ST44) ở bàn chân, sâu 0,2 – 0,3 thốn.
• Nếu châm gây mắt không di động được, có thể dùng mồi ngải thật nhỏ cứu trực tiếp 1 tráng tại huyệt Thính Cung (SI19) ở trước tai.
• Tuy nhiên, phương pháp tốt nhất là phòng ngừa tai biến bằng cách tuân thủ nghiêm ngặt kỹ thuật và chỉ định.

Huyệt Thừa Khấp (ST1) là một huyệt vị quan trọng và có giá trị cao trong điều trị các bệnh lý về mắt theo Y Học Cổ Truyền. Với vị trí chiến lược trên kinh Vị, nơi giao hội của nhiều kinh mạch và gần kề các cấu trúc giải phẫu quan trọng của mắt, Thừa Khấp mang lại hiệu quả trong việc khu phong, thanh nhiệt, minh mục, giúp cải thiện từ các chứng viêm nhiễm thông thường đến các vấn đề thị lực và thần kinh thị giác phức tạp.

Tuy nhiên, do vị trí nhạy cảm và tiềm ẩn nguy cơ, việc tác động vào huyệt Thừa Khấp, đặc biệt là bằng phương pháp châm cứu, đòi hỏi kiến thức chuyên sâu, kỹ năng thành thạo và sự cẩn trọng tối đa.

Thực nghiệm và ứng dụng tại Triều Đông Y luôn nhấn mạnh tầm quan trọng của việc chẩn đoán chính xác, lựa chọn phương pháp tác động phù hợp (châm cứu hay day bấm) và tuân thủ nghiêm ngặt quy trình kỹ thuật để đảm bảo an toàn và hiệu quả cao nhất cho người bệnh. Nếu bạn đang gặp các vấn đề về mắt, hãy tìm đến các cơ sở Y Học Cổ Truyền uy tín và các thầy thuốc có kinh nghiệm để được tư vấn và điều trị đúng cách.

FAQ – Các Câu Hỏi Thường Gặp Bổ Sung

1. Theo y học hiện đại, việc kích thích huyệt Thừa Khấp có thể tác động đến cơ chế điều tiết nước mắt như thế nào?

Các nghiên cứu sơ bộ cho thấy kích thích huyệt Thừa Khấp có thể ảnh hưởng đến hoạt động của dây thần kinh số VII (dây thần kinh mặt), chi phối tuyến lệ.

Tác động này có thể giúp điều hòa lưu lượng nước mắt, giảm tình trạng khô mắt hoặc chảy nước mắt quá nhiều. Hơn nữa, việc kích thích có thể ảnh hưởng đến cơ vòng mi, giúp cải thiện khả năng đóng mở mắt và phân phối nước mắt đều trên bề mặt nhãn cầu.

2. Huyệt Thừa Khấp khác biệt như thế nào so với huyệt Tình Minh (BL1) trong điều trị các bệnh về mắt?

Huyệt Tình Minh (BL1), thuộc Kinh Bàng Quang, nằm ở góc trong của mắt, gần ống lệ hơn và thường được sử dụng cho các vấn đề liên quan trực tiếp đến ống lệ và các bệnh viêm nhiễm ở vùng mắt trong.

Trong khi đó, huyệt Thừa Khấp (ST1), thuộc Kinh Vị, nằm ở bờ dưới ổ mắt, có phạm vi tác động rộng hơn, ảnh hưởng đến cả chức năng thị giác, vận động nhãn cầu và các vấn đề viêm nhiễm ở vùng trước mắt.

3. Trong điều trị cận thị, huyệt Thừa Khấp thường được phối hợp với những huyệt đạo nào khác và tại sao?

Trong điều trị cận thị, huyệt Thừa Khấp thường được phối hợp với các huyệt như huyệt Tình Minh (BL1) để cải thiện tuần hoàn máu vùng mắt, huyệt Thái Dương (EX-HN5) để giảm căng thẳng cơ mắt, huyệt Hợp Cốc (LI4) và huyệt Can Du (BL18) để điều hòa chức năng gan thận theo lý luận Đông y về mối liên hệ giữa gan, thận và mắt.

4. Có những biến chứng hiếm gặp nào đã được ghi nhận khi châm cứu huyệt Thừa Khấp không?

Mặc dù hiếm gặp, các biến chứng tiềm ẩn bao gồm tổn thương dây thần kinh dưới ổ mắt, gây tê bì vùng má và môi trên, hoặc xuất huyết nội nhãn cầu nếu kỹ thuật châm cứu không chính xác. Do đó, việc lựa chọn thầy thuốc có kinh nghiệm là tối quan trọng.

5. Những đối tượng nào nên thận trọng hoặc chống chỉ định khi tác động vào huyệt Thừa Khấp?

Cần đặc biệt thận trọng khi châm cứu huyệt Thừa Khấp cho người có các bệnh lý về máu, người đang sử dụng thuốc chống đông máu, và người có tiền sử tổn thương mắt nghiêm trọng. Phụ nữ mang thai nên tránh châm cứu vùng mặt nói chung. Trẻ em cần được thực hiện bởi các chuyên gia có kinh nghiệm và với kỹ thuật nhẹ nhàng hơn.

6. Ngoài các bệnh về mắt, huyệt Thừa Khấp có thể có ảnh hưởng đến các tình trạng sức khỏe toàn thân nào không?

Do sự kết nối với Kinh Vị, huyệt Thừa Khấp có thể gián tiếp ảnh hưởng đến các vấn đề tiêu hóa. Ngoài ra, thông qua Mạch Dương Kiều và Mạch Nhâm, huyệt có thể tham gia vào việc điều hòa khí huyết vùng đầu mặt, có khả năng hỗ trợ giảm đau đầu hoặc các vấn đề thần kinh mặt khác.

7. Đã có những nghiên cứu khoa học nào đánh giá hiệu quả của huyệt Thừa Khấp trong điều trị các bệnh về mắt chưa?

Một số nghiên cứu nhỏ đã được thực hiện, cho thấy tiềm năng của châm cứu huyệt Thừa Khấp trong việc cải thiện các triệu chứng của khô mắt, viêm kết mạc, và cận thị ở trẻ em. Tuy nhiên, cần có thêm nhiều nghiên cứu quy mô lớn và phương pháp luận chặt chẽ hơn để đưa ra kết luận chắc chắn.

8. Sự khác biệt chính về hiệu quả điều trị giữa châm cứu và day bấm huyệt Thừa Khấp là gì?

Châm cứu có khả năng kích thích huyệt đạo mạnh mẽ và sâu hơn, mang lại hiệu quả nhanh chóng hơn trong điều trị các bệnh lý. Day bấm huyệt là một phương pháp nhẹ nhàng hơn, phù hợp cho việc tự chăm sóc tại nhà, giúp giảm các triệu chứng nhẹ như mỏi mắt, khô mắt và có tác dụng duy trì, phòng ngừa.

9. Tần suất và thời gian day bấm huyệt Thừa Khấp tối ưu cho việc giảm mỏi mắt do sử dụng máy tính nhiều là bao nhiêu?

Để giảm mỏi mắt do sử dụng máy tính nhiều, bạn có thể day bấm huyệt Thừa Khấp 2-3 lần mỗi ngày, mỗi lần khoảng 3-5 phút. Thực hiện động tác nhẹ nhàng, tập trung vào cảm giác tức nhẹ tại huyệt.

10. Trong lịch sử châm cứu, huyệt Thừa Khấp đã được các thầy thuốc nổi tiếng ứng dụng như thế nào?

Trong các y văn cổ điển như “Châm Cứu Đại Thành” (針灸大成), huyệt Thừa Khấp được mô tả là một huyệt quan trọng để điều trị các bệnh về mắt. Các thầy thuốc xưa thường kết hợp huyệt này với các huyệt khác tùy theo từng chứng trạng cụ thể, ví dụ như phối hợp với huyệt Phong Trì (GB20) cho các vấn đề về thị lực do phong tà xâm nhập.

11. Liệu pháp ánh sáng có tương tác với việc kích thích huyệt Thừa Khấp trong điều trị các bệnh về mắt không?

Một số liệu pháp ánh sáng, như liệu pháp ánh sáng đỏ, đã được nghiên cứu về khả năng cải thiện chức năng thị giác và giảm viêm. Việc kết hợp liệu pháp ánh sáng với kích thích huyệt Thừa Khấp có thể mang lại hiệu quả hiệp đồng, tuy nhiên cần có thêm nhiều nghiên cứu để xác định phác đồ tối ưu và cơ chế tương tác cụ thể.

12. Có những bài tập mắt nào có thể kết hợp với việc day bấm huyệt Thừa Khấp để tăng cường hiệu quả?

Các bài tập mắt như xoay nhãn cầu theo chiều kim đồng hồ và ngược chiều kim đồng hồ (mỗi chiều 10 lần), tập trung nhìn vào vật ở gần rồi nhìn ra xa (lặp lại 5-10 lần), và nhắm mắt thư giãn có thể giúp tăng cường lưu thông máu và giảm căng thẳng cơ mắt, từ đó hiệp đồng tác dụng với việc day bấm huyệt Thừa Khấp.

13. Chế độ dinh dưỡng có vai trò như thế nào trong việc hỗ trợ điều trị các bệnh về mắt khi tác động vào huyệt Thừa Khấp?

Một chế độ dinh dưỡng giàu vitamin A (có trong cà rốt, gan động vật), lutein và zeaxanthin (có trong rau lá xanh đậm, lòng đỏ trứng), omega-3 (có trong cá béo) và các chất chống oxy hóa có thể cung cấp dưỡng chất cần thiết cho mắt, hỗ trợ quá trình phục hồi và tăng cường hiệu quả điều trị khi kết hợp với tác động vào huyệt Thừa Khấp.

14. Huyệt Thừa Khấp có vai trò gì trong việc cải thiện các triệu chứng của bệnh khô mắt?

Kích thích huyệt Thừa Khấp có thể giúp tăng cường tuần hoàn máu đến vùng mắt, cải thiện chức năng của tuyến lệ và cơ vòng mi, từ đó giúp tăng tiết nước mắt và cải thiện sự phân bố nước mắt trên bề mặt nhãn cầu, làm giảm các triệu chứng của bệnh khô mắt như cảm giác cộm, rát và mỏi mắt.

15. Thời điểm nào trong ngày là tốt nhất để thực hiện day bấm huyệt Thừa Khấp để đạt hiệu quả tối ưu?

Bạn có thể thực hiện day bấm huyệt Thừa Khấp vào bất kỳ thời điểm nào cảm thấy mắt mỏi mệt hoặc khô. Tuy nhiên, thời điểm tốt nhất có thể là buổi sáng sau khi thức dậy và buổi tối trước khi đi ngủ để giúp thư giãn mắt sau một ngày làm việc hoặc học tập căng thẳng.