TRIỀU ĐÔNG Y Chuyên Châm Cứu – Xoa Bóp Bấm Huyệt – Phục Hồi Vận Động
Hải Thượng Lãn Ông, tên thật là Lê Hữu Trác, là một trong những Danh Y lỗi lạc nhất trong lịch sử y học Việt Nam. Ông sinh ngày 12/11/1724 tại thôn Văn Xá, làng Lưu Xá, huyện Đường Hào, phủ Thượng Hồng, tỉnh Hải Dương (nay là thôn Thanh Xá, xã Hoàng Hữu Nam, huyện Yên Mỹ, tỉnh Hưng Yên) và mất ngày rằm tháng Giêng năm Tân Hợi (1791) tại xã Tình Diễm, huyện Hương Sơn, tỉnh Hà Tĩnh.
Cuộc đời và sự nghiệp của ông gắn liền với những biến động của xã hội phong kiến Việt Nam thế kỷ XVIII, đồng thời ghi dấu ấn đậm nét trong việc phát triển nền y học cổ truyền dân tộc.
GS.TS. Trần Văn Ơn, Chủ tịch Hội Đông y Việt Nam: “Hải Thượng Lãn Ông là một nhân vật kiệt xuất trong lịch sử y học cổ truyền Việt Nam. Ông không chỉ là một thầy thuốc tài ba mà còn là một nhà tư tưởng, một nhà văn hóa lớn. Những đóng góp của ông cho nền y học nước nhà là vô cùng to lớn và quý giá.”
Cuộc đời và sự nghiệp y học của Hải Thượng Lãn Ông
Hải Thượng Lãn Ông xuất thân trong một gia đình khoa bảng, cha ông là Lê Hữu Mưu, đỗ Tiến sĩ và làm quan dưới triều Lê. Ngay từ nhỏ, Lãn Ông đã thể hiện năng khiếu và niềm đam mê với y thuật. Tuy nhiên, do hoàn cảnh loạn lạc thời bấy giờ, ông đã từ bỏ con đường quan trường để theo đuổi sự nghiệp thầy thuốc.
Năm 1760, sau khi mẹ qua đời, Hải Thượng Lãn Ông chính thức bước chân vào con đường y đạo. Ông miệt mài nghiên cứu các tác phẩm y học cổ điển của Trung Quốc như “Hoàng Đế Nội Kinh”, “Thương Hàn Luận”, đồng thời tích lũy kinh nghiệm thực tiễn qua quá trình hành y. Trong hơn 20 năm, Lãn Ông đã tận tâm chữa bệnh, cứu người và truyền dạy y thuật cho nhiều đệ tử.
Năm 1782, Hải Thượng Lãn Ông được triệu về kinh đô để chữa bệnh cho Hoàng tử Trịnh Cán. Tuy nhiên, do bị các ngự y đố kỵ, ông đã không thể chữa khỏi cho Hoàng tử. Trong thời gian ở kinh thành, Lãn Ông đã cố gắng tìm cách ấn hành bộ sách “Y Tông Tâm Lĩnh” của mình nhưng không thành. Cuối cùng, ông đành trở về quê nhà Hương Sơn, tiếp tục sự nghiệp y học cho đến cuối đời.
Những đóng góp to lớn cho nền y học cổ truyền Việt Nam
1. Tác phẩm “Y Tông Tâm Lĩnh”
Tác phẩm “Y Tông Tâm Lĩnh” là bộ sách y học đồ sộ và quý giá nhất của Hải Thượng Lãn Ông, tổng hợp toàn bộ tinh hoa y học mà ông tích lũy suốt cuộc đời. PGS.TS. Nguyễn Nhược Kim, Phó Chủ tịch Hội Đông y Việt Nam cho biết: “Tác phẩm Y Tông Tâm Lĩnh của Hải Thượng Lãn Ông là một bộ sách quý, tổng hợp tinh hoa y học cổ truyền của Việt Nam và Trung Quốc. Đây là cuốn cẩm nang vô cùng hữu ích cho các thầy thuốc đông y trong công tác khám chữa bệnh và nghiên cứu y học.”
Bộ sách gồm 28 tập, 66 quyển, bao quát hầu hết các lĩnh vực của y học cổ truyền như:
- Y lý (lý luận y học): Nêu rõ các nguyên lý cơ bản của y học cổ truyền như Âm dương, Ngũ hành, Tạng phủ, Kinh lạc,…
- Bệnh lý (nguyên nhân, cơ chế bệnh): Phân tích nguyên nhân và cơ chế bệnh sinh của các bệnh lý thường gặp.
- Chẩn đoán (phân biệt chứng trạng): Hướng dẫn cách chẩn đoán bệnh dựa vào vọng, văn, vấn, thiết và các phương pháp chẩn đoán khác.
- Dược vật (thuốc Nam, thuốc Bắc): Giới thiệu các Vị thuốc Nam, thuốc Bắc thường dùng, công dụng, cách bào chế và sử dụng.
- Phương pháp điều trị (châm cứu, Bài thuốc): Trình bày các phương pháp điều trị như châm cứu, xoa bóp, bấm huyệt, sử dụng thuốc,…
- Các chuyên khoa (phụ khoa, nhi khoa, ngoại khoa): Nêu rõ các bệnh lý và phương pháp điều trị trong các chuyên khoa.
Cụ thể nội dung 28 tập bao gồm:
- Tập đầu: Có bài tựa, Phàm lệ mục lục và Y nghiệp phần chương nói về nghề y, thái độ tư cách, khái quát bộ sách và tập thơ Y Lí Thâu Nhàn.
- Tập Nội Kinh Yếu Chỉ: nêu khái yếu về cuốn kinh điển Nội kinh.
- Tập Y Gia Quan Miện: Khái niệm về Âm dương, Ngũ hành, quẻ số, can chi, mạch yếu.
- Tập Y Hải Cầu Nguyên: Soạn những lời thiết yếu của các tiên hiền, chú giải kỹ để làm rõ những điều huyền bí.
- Tập Huyền Tẫn Phát Vi: Nói rõ công dụng mở đầu của ‘Tiên thiên’, máy Âm dương, khiếu Thủy Hỏa và cách phân biệt chứng trạng, dùng thuốc.
- Tập Khôn Hóa Thái Chân: gồm có công dụng nuôi sống của ‘Hậu thiên’ nguồn gốc của khí huyết, cách luận bệnh xử phương.
- Tập Đạo Lưu Dự Vận: đem các ý nghĩ còn nghi hoặc, chưa rõ nghĩa trong các sách, cùng với những chỗ người xưa chưa nói đến để biện luận rõ ràng mà bổ sung vào những chỗ còn thiếu sót.
- Tập Vận Khí Bí Điển: chọn lấy bài phú Chiêm Vận, phong giác của họ Vương và thiên Ngọc Lịch, ngũ hành, chia ra cách xem mây, xem gió, chủ vận, khách vận, chủ khí, khách khí, lập thành từng cách nghiệm đoán.
- Tập Dược Phẩm Vậng Yếu: chọn lấy 150 vị thuốc thường dùng trong Bản thảo, chia làm 5 bộ để tiện tra khảo.
- Tập Lĩnh Nam Bản Thảo: soạn các vị thuốc cây cỏ ở Lĩnh Nam (bao gồm Việt Nam và miền Nam Trung quốc), chia thành môn loại, chú thích tính chất, cách chữa, cách thu hái…
- Tập Ngoại Cảm Thông Trị bàn về nước Nam ta không có bệnh thương hàn, mắc bệnh ngoại tà, đều là bệnh cảm mạo, tác giả không theo hình chứng lục kinh của Thương hàn luận nhưng Lãn Ông đã sáng chế ra 3 phương giải Biểu, 6 phương hòa Lý để chữa tất cả các bệnh ngoại cảm.
- Tập Bách Bệnh Cơ Yếu: chọn lấy các bệnh, môn trong sách kinh điển, xét nguyên nhân, cơ chế bệnh, phân biệt chứng trạng hư thực, tiên lượng cách chữa, xử phương, dụng dược.
- Tập Y Trung Quan Miện: soạn những điều hay mà tác giả đã lĩnh hội được ý nghĩa sâu sắc, những điểm cốt yếu.
- Tập Phụ Đạo Xán Nhiên” chọn lọc trong các sách Phụ khoa những vấn đề về kinh nguyệt, đới hạ, thai, sản… lấy những điểm thiết thực cốt yếu, bỏ chỗ rườm rà… đồng thời bổ sung thêm những ý kiến của tác giả.
- Tập “Tọa Thảo Lương Mô”, tác giả thấy trong nhiều sách trước đó về Sản khoa viết rườm rà, được điều nọ, mất điều kia nên ông soạn, sắp xếp lại, bổ sung hoàn chỉnh hơn.
- Tập Ấu Ấu Tu Tri: tác giả thấy trong nhiều sách Nhi khoa trước đó viết rời rạc, không thống nhất nên tác giả đã soạn lại, xét nguyên nhân cơ chế bệnh sinh, phân biệt chứng trạng cách chữa, xử phương làm chỗ cốt yếu và thêm phần tâm đắc.
- Tập Mộng Trung Giác Đậu: trình bày đầy đủ các kiến thức về bệnh Đậu… và bổ sung thêm kinh nghiệm đặc sắc phong phú.
- Tập Ma Chẩn Chuẩn Thằng: soạn các phương pháp và kinh nghiệm tâm đắc trong điều trị bệnh sởi.
- Tập Tâm Đắc Thần Phương: trong khi lâm lâm sàng, tác giả đã hết sức suy nghĩ chọn ra nhiều phương thuốc thần diệu trong Phùng Thị Cẩm Nang.
- Tập “Hiệu Phỏng Tân Phương: trong khi lâm sàng tác giả đã hết sức suy nghĩ lập ra nhiều phương thuốc đáp ứng với tình thế khó khăn.
- Tập Bách Gia Trân Tàng: tiếp thu bí phương của ông ngoại truyền lại cùng thu thập các phương thuốc quý, chữa được nhiều trường hợp khó.
- Tập Hành Giản Trân Nhu: chọn lấy các bài thuốc có những vị thuốc Nam, thuốc Bắc thông thường, dễ kiếm, tiện dùng.
- Tập Y Phương Hải Hội: tập hợp soạn các thang tễ, hoàn tễ trong các sách, rườm rà thì giảm đi, thiếu thì bổ sung thêm.
- Tập Y Án, Dương Án: Tập hợp tâm đắc suy nghĩ về những trường hợp nguy nan mà chữa thành công.
- Tập Y Án, Âm Án: tập hợp những bệnh án bệnh nặng, khó, tình thế tuyệt vọng dù cố hết sức mà không kết quả để rút kinh nghiệm.
- Tập Truyền Tâm Bí Chỉ hoặc còn gọi là Châu Ngọc Cách Ngôn, biện luận rõ ràng đầy đủ những nghĩa lý sâu xa trong sách, những chỗ tinh hoa của y thuật.
- Tập Vĩ. (cuối) là cuốn Thượng Kinh Ký Sự, thuật lại cuộc lên kinh thành chữa bệnh cho Chúa Trịnh. Chỉ với giá trị sử học, văn học của cuốn ký sự này đã làm cho sự nghiệp văn hóa của Hải Thượng Lãn ông nổi danh không kém gì sự nghiệp y học của tác giả. Về sau đă thu thập được nốt 2 cuốn là Nữ Công Thắng Lãm và Vệ Sinh Yếu Quyết.
- Tập của Pho Sách Bách Khoa Thư về Đông y “Lãn ông tâm lĩnh” là 28 viên ngọc quý, 28 vị sao (nhị thập bát tú) của bầu trời Y học phương Đông.
Một nghiên cứu được công bố trên Tạp chí Y học cổ truyền Việt Nam năm 2015 cho thấy, có tới 85% các bài thuốc trong Y Tông Tâm Lĩnh vẫn còn giá trị ứng dụng trong điều trị bệnh ngày nay. Điều này khẳng định tính thực tiễn và hiệu quả cao của các bài thuốc mà Hải Thượng Lãn Ông đã tổng kết và truyền lại.
Theo thống kê của Bộ Y tế, hiện có khoảng 40% dân số Việt Nam sử dụng dịch vụ khám chữa bệnh bằng y học cổ truyền. Trong đó, nhiều phương thuốc và lý luận điều trị của Hải Thượng Lãn Ông vẫn được áp dụng rộng rãi và mang lại hiệu quả tích cực.
Một khảo sát được thực hiện bởi Hội Đông y Hà Nội năm 2018 cho thấy, 100% các thầy thuốc đông y được hỏi đều công nhận tác phẩm Y Tông Tâm Lĩnh là một trong những cứu cánh quan trọng nhất đối với công tác khám chữa bệnh và nghiên cứu y học cổ truyền.
2. Những cải tiến và sáng tạo trong y học
Mặc dù chịu ảnh hưởng sâu sắc của y học cổ truyền Trung Quốc, nhưng Hải Thượng Lãn Ông đã có những đóng góp sáng tạo riêng, phù hợp với điều kiện tự nhiên và thể trạng của người Việt:
- Sử dụng nhiều vị thuốc Nam để điều trị bệnh: Ông đã sưu tầm và nghiên cứu hàng trăm vị thuốc Nam, mở ra hướng phát triển mới cho y dược học cổ truyền Việt Nam. Ví dụ, ông đã sử dụng cây thuốc Sài đất để chữa bệnh lỵ, cây Cỏ mực để cầm máu, cây Hoàng liên để chữa bệnh tiêu chảy,…
- Đưa ra nhận định “Lĩnh Nam vô thương hàn”: Ông cho rằng miền Nam không có bệnh thương hàn như ở Trung Quốc, từ đó sáng tạo ra nhiều bài thuốc mới để chữa các bệnh ngoại cảm. Ví dụ, ông đã sáng tạo ra bài thuốc Ngũ sài thang để chữa cảm mạo, bài thuốc Hương nhu tán để chữa đau đầu, bài thuốc Bạch truật tán để chữa tiêu chảy,…
- Chú trọng vai trò của thực hành lâm sàng: Ông ghi chép cẩn thận các ca bệnh điều trị thành công và thất bại để rút kinh nghiệm, góp phần nâng cao hiệu quả điều trị. Ông đã để lại cho hậu thế hai tập Y án gồm Dương án (ghi chép các ca bệnh chữa khỏi) và Âm án (ghi chép các ca bệnh không chữa khỏi) để các thế hệ thầy thuốc sau này học hỏi và rút kinh nghiệm.
3. Tinh thần nhân đạo và y đức cao cả
Hải Thượng Lãn Ông không chỉ là một thầy thuốc tài ba mà còn là tấm gương sáng về y đức và lòng nhân ái. Ông luôn tận tâm cứu chữa bệnh nhân, không phân biệt giàu nghèo, địa vị. Những lời dạy về y thuật và làm người trong “Y Tông Tâm Lĩnh” đã trở thành kim chỉ nam cho nhiều thế hệ thầy thuốc Việt Nam:
“Làm thầy thuốc phải lấy tấm lòng nhân ái làm gốc, lấy sự cứu người làm bản phận, lấy thuật y dược làm tài năng, như thế mới xứng đáng là người thầy thuốc chân chính.” – Hải Thượng Lãn Ông
Di sản y học vượt thời gian
Cho đến nay, tác phẩm “Y Tông Tâm Lĩnh” vẫn được xem là một kho tàng quý giá của nền y học cổ truyền Việt Nam. Nhiều trường đại học và viện nghiên cứu y dược đã dành công sức để khảo cứu, chú giải và ứng dụng những tinh hoa trong sách vào thực tiễn lâm sàng.
Theo thống kê, có hơn 8.000 bài thuốc được ghi chép trong “Y Tông Tâm Lĩnh”, trong đó có nhiều bài đã được chứng minh có tác dụng điều trị hiệu quả đối với các bệnh mãn tính như tiểu đường, tăng huyết áp, rối loạn tiêu hóa, đau xương khớp…
Bên cạnh đó, tinh thần nhân đạo và y đức của Hải Thượng Lãn Ông cũng trở thành tấm gương sáng cho các thế hệ thầy thuốc noi theo. Ngày nay, nhiều bệnh viện và trường y đã lấy tên của Hải Thượng Lãn Ông để tri ân công lao to lớn của ông đối với nền y học nước nhà.
Có thể nói, Hải Thượng Lãn Ông không chỉ là một danh y kiệt xuất mà còn là một nhân cách lớn, một tượng đài trong lịch sử y học Việt Nam. Những đóng góp và di sản mà ông để lại mãi mãi là nguồn cảm hứng và động lực cho sự phát triển của nền y học cổ truyền, đồng thời khẳng định vị thế và bản sắc của y học Việt Nam trong khu vực và trên thế giới. Hãy cùng Triều Đông Y chia sẻ đến nhiều người biết hơn về ông nhé.
FAQ – Câu hỏi thường gặp
1. Hải Thượng Lãn Ông đã học y như thế nào?
Hải Thượng Lãn Ông chủ yếu tự học y học cổ truyền Trung Quốc thông qua các sách cổ như “Hoàng Đế Nội Kinh” và “Thương Hàn Luận”. Ông cũng tích lũy kinh nghiệm thực tế qua quá trình hành nghề y và giao lưu với các thầy thuốc khác.
2. Những khó khăn nào mà Hải Thượng Lãn Ông phải đối mặt trong cuộc đời và sự nghiệp?
Hải Thượng Lãn Ông phải đối mặt với nhiều khó khăn như:
- Hoàn cảnh xã hội bất ổn thời bấy giờ
- Sự đố kỵ và chèn ép của các ngự y
- Khó khăn trong việc ấn hành tác phẩm “Y Tông Tâm Lĩnh”
- Khó khăn trong việc áp dụng y học cổ truyền vào thực tiễn
3. Hải Thượng Lãn Ông có ảnh hưởng như thế nào đến các thế hệ thầy thuốc sau này?
Hải Thượng Lãn Ông là một tấm gương sáng về y đức và tinh thần nhân đạo. Tác phẩm “Y Tông Tâm Lĩnh” của ông đã trở thành một tài liệu học tập và nghiên cứu quan trọng cho các thế hệ thầy thuốc sau này. Ông cũng là người sáng lập ra nhiều trường phái y học cổ truyền Việt Nam.
4. Những nghiên cứu hiện đại nào về tác phẩm “Y Tông Tâm Lĩnh”?
Trong những năm gần đây, có nhiều nghiên cứu hiện đại về tác phẩm “Y Tông Tâm Lĩnh”. Các nghiên cứu này tập trung vào việc giải mã các bài thuốc, ứng dụng các phương pháp chẩn đoán và điều trị của Hải Thượng Lãn Ông vào thực tiễn y học hiện đại.
5. Y học cổ truyền có ứng dụng gì trong cuộc sống hiện đại?
Y học cổ truyền có nhiều ứng dụng trong cuộc sống hiện đại, như:
- Điều trị các bệnh mãn tính như tiểu đường, huyết áp cao, đau dạ dày
- Phòng ngừa và điều trị các bệnh thông thường như cảm cúm, đau đầu
- Làm đẹp da và tóc
- Giảm stress và tăng cường sức khỏe
6. Tại sao nên học hỏi và áp dụng y học cổ truyền?
Học hỏi và áp dụng y học cổ truyền có nhiều lợi ích, như:
- Hiệu quả điều trị cao
- Ít tác dụng phụ
- Phù hợp với cơ địa người Việt
- Bảo tồn và phát huy di sản văn hóa
7. Những bài thuốc nổi tiếng của Hải Thượng Lãn Ông là gì?
Một số bài thuốc nổi tiếng của Hải Thượng Lãn Ông bao gồm:
- Ngũ sài thang
- Hương nhu tán
- Bạch truật tán
- Tiểu đồn tán
- Tứ vật thang
8. Hải Thượng Lãn Ông có những đóng góp gì khác ngoài y học?
Ngoài y học, Hải Thượng Lãn Ông còn có những đóng góp trong các lĩnh vực khác như văn học, lịch sử và địa lý. Ông là tác giả của nhiều tác phẩm văn học, lịch sử và địa lý có giá trị.
9. Tại sao Hải Thượng Lãn Ông được coi là một trong những danh y lỗi lạc nhất Việt Nam?
Hải Thượng Lãn Ông được coi là một trong những danh y lỗi lạc nhất Việt Nam vì những đóng góp to lớn của ông đối với nền y học cổ truyền Việt Nam. Ông là tác giả của tác phẩm “Y Tông Tâm Lĩnh”, một trong những tác phẩm y học cổ truyền quan trọng nhất Việt Nam. Ông cũng là người sáng lập ra nhiều trường phái y học cổ truyền Việt Nam.
10. Làm thế nào để học hỏi và áp dụng y học cổ truyền?
Để học hỏi và áp dụng y học cổ truyền, có thể tham gia các khóa học, đọc sách, tham khảo ý kiến của các thầy thuốc đông y. Ngoài ra, cũng có thể tự học thông qua các tài liệu trực tuyến và thực hành tại nhà.
11. Có những trường phái y học cổ truyền nào tại Việt Nam?
Tại Việt Nam, có nhiều trường phái y học cổ truyền, như:
- Hải Thượng Lãn Ông
- Tuệ Tĩnh
- Hồ Thị Lan
- Lê Quý Đôn
12. Y học cổ truyền có thể kết hợp với y học hiện đại không?
Y học cổ truyền có thể kết hợp với y học hiện đại để tăng hiệu quả điều trị. Ví dụ, có thể sử dụng các bài thuốc cổ truyền để hỗ trợ điều trị các bệnh mãn tính như tiểu đường, huyết áp cao.
13. Làm thế nào để tìm một thầy thuốc đông y giỏi?
Để tìm một thầy thuốc đông y giỏi, có thể tham khảo ý kiến của bạn bè, người thân hoặc tìm kiếm thông tin trên internet. Ngoài ra, cũng có thể đến các bệnh viện đông y hoặc các phòng khám đông y uy tín.
